21. วิปสฺสีพุทฺธวํสวณฺณนา

ผุสฺสสฺส พุทฺธสฺส อปรภาเค สานฺตรกปฺเป ตสฺมิญฺจ กปฺเป วีติวตฺเต อิโต เอกนวุติกปฺเป วิชิตสพฺพกปฺโป ปรหิตนิรตสงฺกปฺโป สพฺพตฺถ วิปสฺสี วิปสฺสี นาม สตฺถา โลเก อุทปาทิฯ โส ปารมิโย ปูเรตฺวา อเนกรตนมณิวิสรสมุชฺโชติตภวเน ตุสิตภวเน นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา พนฺธุมตีนคเร อเนกพนฺธุมโต พนฺธุมโต รญฺโญ พนฺธุมติยา นาม อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสิฯ โส ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน เขเม มิคทาเย มาตุทรโต อสิตนีรทราชิโต ปุณฺณจนฺโท วิย นิกฺขมิฯ นามคฺคหณทิวเส ปนสฺส ลกฺขณปาฐกา ญาตกา จ ทิวา จ รตฺติญฺจ อนฺตรนฺตรา นิมฺมิสสญฺชนิตนฺธการวิรเหน วิสุทฺธํ ปสฺสนฺติ, วิวเฏหิ วา อกฺขีหิ ปสฺสตีติ ‘‘วิปสฺสี’’ติ นามมกํสุฯ ‘‘วิเจยฺย วิเจยฺย ปสฺสตีติ วิปสฺสี’’ติ วทนฺติฯ โส อฏฺฐวสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิฯ นนฺท-สุนนฺท-สิริมานามกา ตโย จสฺส ปาสาทา อเหสุํฯ

สุทสฺสนาเทวิปฺปมุขานํ อิตฺถีนํ สตสหสฺสํ วีสติ จ สหสฺสานิ อเหสุํฯ ‘‘สุตนู’’ติปิ สุทสฺสนา วุจฺจติฯ โส อฏฺฐวสฺสสหสฺสานํ อจฺจเยน จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา สุตนุเทวิยา สมวฏฺฏกฺขนฺเธ นาม ตนเย ชาเต อาชญฺญรเถน มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิฯ ตํ ปุริสานํ จตุราสีติสตสหสฺสานิ อนุปพฺพชิํสุฯ โส เตหิ ปริวุโต มหาปุริโส อฏฺฐมาสํ ปธานจริยํ จริตฺวา วิสาขปุณฺณมาย สุทสฺสนเสฏฺฐิธีตาย ทินฺนํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา กุสุมสมลงฺกเต สาลวเน ทิวาวิหารํ กตฺวา สุชาเตน นาม ยวปาลเกน ทินฺนา อฏฺฐ ติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา ปาฏลิโพธิํ สมลงฺกตํ ทิสฺวา ทกฺขิณทิสาภาเคน ตํ อุปาคมิฯ

ตสฺสา ปน ปาฏลิยา สมวฏฺฏกฺขนฺโธ ตํ ทิวสํ ปณฺณาสรตโน หุตฺวา อพฺภุคฺคโต สาขา ปณฺณาสรตนา อุพฺเพเธน รตนสตํ อโหสิฯ ตํทิวสเมว สา ปาฏลี กณฺณิกาพทฺเธหิ วิย ปุปฺเผหิ ปรมสุรภิคนฺเธหิ มูลโต ปฏฺฐาย สพฺพสญฺฉนฺนา อโหสิฯ

ทิพฺพคนฺโธ วายติ, น เกวลํ ตทา อยเมว ปุปฺผิโต, ทสสหสฺสิ จกฺกวาเฬสุ สพฺเพ ปาฏลิโย ปุปฺผิตาวฯ น เกวลํ ปาฏลิโยว, ทสสหสฺสิจกฺกวาเฬสุ สพฺพรุกฺขคุมฺพลตาโยปิ ปุปฺผิํสุฯ มหาสมุทฺโทปิ ปญฺจวณฺเณหิ ปทุเมหิ กุวลยุปฺปลกุมุเทหิ สญฺฉนฺโน สีตลมธุรสลิโล อโหสิฯ สพฺพมฺปิ จ ทสสหสฺสิ จกฺกวาฬพฺภนฺตรํ ธชมาลากุลํ อโหสิฯ ตตฺถ ตตฺถ ปฏิมาลาคุลวิปฺปกิณฺณํ นานาสุรภิกุสุมสชฺชิตธรณีตลํ ธูปจุณฺณนฺธการํ อโหสิฯ ตํ อุปคนฺตฺวา เตปณฺณาสหตฺถวิตฺถตํ ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา จตุรงฺคสมนฺนาคตํ วีริยํ อธิฏฺฐาย – ‘‘ยาว พุทฺโธ น โหมิ, ตาว อิโต น อุฏฺฐหามี’’ติ ปฏิญฺญํ กตฺวา นิสีทิฯ เอวํ นิสีทิตฺวา สมารํ มารพลํ วิธมิตฺวา มคฺคานุกฺกเมน จตฺตาริ มคฺคญาณานิ มคฺคานนฺตรํ จตฺตาริ ผลญาณานิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา จตุโยนิปริจฺเฉทกญาณํ ปญฺจคติปริจฺเฉทกญาณํ จตุเวสารชฺชญาณานิ ฉ อสาธารณญาณานิ จ สกเล จ พุทฺธคุเณ หตฺถคเต กตฺวา ปริปุณฺณสงฺกปฺโป โพธิปลฺลงฺเก นิสินฺโนว –

‘‘อเนกชาติสํสารํ…เป.… ตณฺหานํ ขยมชฺฌคาฯ (ธ. ป. 153-154);

‘‘อโยฆนหตสฺเสว, ชลโต ชาตเวทโส;

อนุปุพฺพูปสนฺตสฺส, ยถา น ญายเต คติฯ

‘‘เอวํ สมฺมา วิมุตฺตานํ, กามพนฺโธฆตารินํ;

ปญฺญาเปตุํ คตี นตฺถิ, ปตฺตานํ อจลํ สุข’’นฺติฯ (อุทา. 80) –

เอวํ อุทานํ อุทาเนตฺวา โพธิสมีเปเยว สตฺตสตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา พฺรหฺมายาจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อตฺตโน เวมาติกสฺส ภาติกสฺส ขณฺฑกุมารสฺส จ ปุโรหิตปุตฺตสฺส ติสฺสกุมารสฺส จ อุปนิสฺสยสมฺปตฺติํ โอโลเกตฺวา อากาเสน คนฺตฺวา เขเม มิคทาเย โอตริตฺวา อุโภปิ เต อุยฺยานปาเลน ปกฺโกสาเปตฺวา เตสํ ปริวารานํ มชฺเฌ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิฯ ตทา อปริมิตานํ เทวตานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[1]

‘‘ผุสฺสสฺส จ อปเรน, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;

วิปสฺสี นาม นาเมน, โลเก อุปฺปชฺชิ จกฺขุมาฯ

[2]

‘‘อวิชฺชํ สพฺพํ ปทาเลตฺวา, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ;

ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตุํ, ปกฺกามิ พนฺธุมตีปุรํฯ

[3]

‘‘ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตฺวา, อุโภ โพเธสิ นายโก;

คณนาย น วตฺตพฺโพ, ปฐมาภิสมโย อหู’’ติฯ

ตตฺถ ปทาเลตฺวาติ ภินฺทิตฺวา, อวิชฺชนฺธการํ ภินฺทิตฺวาติ อตฺโถฯ ‘‘วตฺเตตฺวา จกฺกมาราเม’’ติปิ ปาโฐ, ตสฺส อาราเมติ เขเม มิคทาเยติ อตฺโถฯ อุโภ โพเธสีติ อตฺตโน กนิฏฺฐภาติกํ ขณฺฑํ ราชปุตฺตํ ติสฺสญฺจ ปุโรหิตปุตฺตนฺติ อุโภ โพเธสิฯ คณนาย น วตฺตพฺโพติ เทวตานํ อภิสมยวเสน คณนปริจฺเฉโท นตฺถีติ อตฺโถฯ

อถาปเรน สมเยน ขณฺฑํ ราชปุตฺตํ ติสฺสญฺจ ปุโรหิตปุตฺตํ อนุปพฺพชิตานิ จตุราสีติภิกฺขุสหสฺสานิ ธมฺมามตํ ปาเยสิฯ โส ทุติโย อภิสมโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[4]

‘‘ปุนาปรํ อมิตยโส, ตตฺถ สจฺจํ ปกาสยิ;

จตุราสีติสหสฺสานํ, ทุติยาภิสมโย อหู’’ติฯ

ตตฺถ ตตฺถาติ เขเม มิคทาเยติ อตฺโถฯ ‘‘จตุราสีติสหสฺสานิ, สมฺพุทฺธมนุปพฺพชุ’’นฺติ เอตฺถ เอเต ปน จตุราสีติสหสฺสสงฺขาตา ปุริสา วิปสฺสิสฺส กุมารสฺส อุปฏฺฐากปุริสาเยวฯ เต ปาโตว วิปสฺสิกุมารสฺส อุปฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา กุมารมทิสฺวา ปาตราสตฺถาย คนฺตฺวา ภุตฺตปาตราสา ‘‘กุหิํ กุมาโร’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตโต ‘‘อุยฺยานภูมิํ คโต’’ติ สุตฺวา ‘‘ตตฺเถว นํ ทกฺขิสฺสามา’’ติ นิกฺขนฺตา นิวตฺตมานํ ตสฺส สารถิํ ทิสฺวา ‘‘กุมาโร ปพฺพชิโต’’ติ สุตฺวา สุตฏฺฐาเนเยว สพฺพาภรณานิ มุญฺจิตฺวา อนฺตราปณโต กาสายานิ วตฺถานิ อาหราเปตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา ปพฺพชิํสุฯ ปพฺพชิตฺวา จ เต คนฺตฺวา มหาปุริสํ ปริวารยิํสุฯ

ตโต วิปสฺสี โพธิสตฺโต ‘‘ปธานจริยํ จรนฺโต อากิณฺโณ วิหรามิ, น โข ปนเมตํ ปาติรูปํ ยเถว มํ อิเม คิหิภูตา ปุพฺเพ ปริวาเรตฺวา จรนฺติ, อิทานิปิ ตเถว กิํ อิมินา คเณนา’’ติ คณสงฺคณิกาย อุกฺกณฺฐิตฺวา ‘‘อชฺเชว คจฺฉามี’’ติ จินฺเตตฺวา ปุน – ‘‘อชฺช อเวลา, สเจ ปนาหํ อชฺช คมิสฺสามิ, สพฺเพปิเม ชานิสฺสนฺติ, สฺเวว คมิสฺสามี’’ติ จินฺเตสิฯ ตํทิวสญฺจ อุรุเวลคามสทิเส เอกสฺมิํ คาเม คามวาสิโน มนุสฺสา สฺวาตนาย สทฺธิํ ปริสาย มหาปุริสํ นิมนฺตยิํสุฯ เต เตสํ จตุราสีติสหสฺสานํ มหาปุริสสฺส จ ปายาสเมว ปฏิยาทยิํสุฯ อถ วิปสฺสี มหาปุริโส ปุนทิวเส วิสาขปุณฺณมาย ตสฺมิํ คาเม เตหิ ปพฺพชิตชเนหิ สทฺธิํ ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา วสนฏฺฐานเมว อคมาสิฯ ตตฺร เต ปพฺพชิตา มหาปุริสสฺส วตฺตํ ทสฺเสตฺวา อตฺตโน อตฺตโน รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานานิ ปวิสิํสุฯ

โพธิสตฺโตปิ ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา นิสินฺโน จินฺเตสิ – ‘‘อยํ กาโล นิกฺขมิตุ’’นฺติ นิกฺขมิตฺวา ปณฺณสาลทฺวารํ ปิทหิตฺวา โพธิมณฺฑาภิมุโข ปายาสิฯ เต กิร ปพฺพชิตา สายํ โพธิสตฺตสฺส อุปฏฺฐานํ คนฺตฺวา ปณฺณสาลํ ปริวาเรตฺวา นิสินฺนา – ‘‘อติวิกาโล ชาโต อุปธาเรถา’’ติ วตฺวา ปณฺณสาลทฺวารํ วิวริตฺวา ตํ อปสฺสนฺตาปิ ‘‘กุหิํ นุ คโต มหาปุริโส’’ติ นานุพนฺธิํสุฯ ‘‘คณวาเส นิพฺพินฺโน เอโก วิหริตุกาโม มญฺเญ มหาปุริโส พุทฺธภูตํเยว ตํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ อนฺโตชมฺพุทีปาภิมุขา จาริกํ ปกฺกมิํสุฯ อถ เต – ‘‘วิปสฺสินา กิร พุทฺธตฺตํ ปตฺวา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติต’’นฺติ สุตฺวา อนุกฺกเมน สพฺเพ เต ปพฺพชิตา พนฺธุมติยา ราชธานิยา เขเม มิคทาเย สนฺนิปติํสุฯ ตโต เตสํ ภควา ธมฺมํ เทเสสิ, ตทา จตุราสีติยา ภิกฺขุสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ โส ตติโย อภิสมโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[5]

‘‘จตุราสีติสหสฺสานิ, สมฺพุทฺธํ อนุปพฺพชุํ;

เตสมารามปตฺตานํ, ธมฺมํ เทเสสิ จกฺขุมาฯ

[6]

‘‘สพฺพากาเรน ภาสโต, สุตฺวา อุปนิสาทิโน;

เตปิ ธมฺมวรํ คนฺตฺวา, ตติยาภิสมโย อหู’’ติฯ

ตตฺถ จตุราสีติสหสฺสานิ, สมฺพุทฺธํ อนุปพฺพชุนฺติ เอตฺถ อนุนา โยคโต สมฺพุทฺธนฺติ อุปโยควจนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ, สมฺพุทฺธสฺส ปจฺฉา ปพฺพชิํสูติ อตฺโถฯ ลกฺขณํ สทฺทสตฺถโต คเหตพฺพํฯ ‘‘ตตฺถ อารามปตฺตาน’’นฺติปิ ปาโฐฯ ภาสโตติ วทโตฯ อุปนิสาทิโนติ คนฺตฺวา อุปนิสฺสาย ธมฺมทานํ ททโตติ อตฺโถฯ

เตปีติ เต จตุราสีติสหสฺสสงฺขาตา ปพฺพชิตา วิปสฺสิสฺส อุปฏฺฐากภูตาฯ คนฺตฺวาติ ตสฺส ธมฺมํ ญตฺวาฯ เอวํ เตสํ ตติโย อภิสมโย อโหสิฯ เขเม มิคทาเย วิปสฺสีสมฺมาสมฺพุทฺธํ ทฺเว จ อคฺคสาวเก อนุปพฺพชิตานํ ภิกฺขูนํ อฏฺฐสฏฺฐิสตสหสฺสานํ มชฺเฌ นิสินฺโน วิปสฺสี ภควา –

‘‘ขนฺตีปรมํ ตโป ติติกฺขา, นิพฺพานํ ปรมํ วทนฺติ พุทฺธา;

น หิ ปพฺพชิโต ปรูปฆาตี, น สมโณ โหติ ปรํ วิเหฐยนฺโตฯ

‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณํ, กุสลสฺส อุปสมฺปทา;

สจิตฺตปริโยทปนํ, เอตํ พุทฺธาน สาสนํฯ

‘‘อนูปวาโท อนูปฆาโต, ปาติโมกฺเข จ สํวโร;

มตฺตญฺญุตา จ ภตฺตสฺมิํ, ปนฺตญฺจ สยนาสนํ;

อธิจิตฺเต จ อาโยโค, เอตํ พุทฺธาน สาสน’’นฺติฯ (ที. นิ. 2.90; ธ. ป. 183, 184, 185) –

อิมํ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิฯ อิมา ปน สพฺพพุทฺธานํ ปาติโมกฺขุทฺเทสคาถาโย โหนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ โส ปฐโม สนฺนิปาโต อโหสิฯ ปุน ยมกปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ปพฺพชิตานํ ภิกฺขูนํ สตสหสฺสานํ ทุติโย สนฺนิปาโต อโหสิฯ ยทา ปน วิปสฺสิสฺส เวมาติกา ตโย ภาตโร ปจฺจนฺตํ วูปสเมตฺวา ภควโต อุปฏฺฐานกิริยาย ลทฺธวรา หุตฺวา อตฺตโน นครํ เนตฺวา อุปฏฺฐหนฺตา ตสฺส ธมฺมํ สุตฺวา ปพฺพชิํสุฯ เตสํ อสีติสตสหสฺสานํ มชฺเฌ นิสีทิตฺวา ภควา เขเม มิคทาเย ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ตติโย สนฺนิปาโต อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[7]

‘‘สนฺนิปาตา ตโย อาสุํ, วิปสฺสิสฺส มเหสิโน;

ขีณาสวานํ วิมลานํ, สนฺตจิตฺตาน ตาทินํฯ

[8]

‘‘อฏฺฐสฏฺฐิสตสหสฺสานํ, ปฐโม อาสิ สมาคโม;

ภิกฺขุสตสหสฺสานํ, ทุติโย อาสิ สมาคโมฯ

[9]

‘‘อสีติภิกฺขุสหสฺสานํ, ตติโย อาสิ สมาคโม;

ตตฺถ ภิกฺขุคณมชฺเฌ, สมฺพุทฺโธ อติโรจตี’’ติฯ

ตตฺถ อฏฺฐสฏฺฐิสตสหสฺสานนฺติ อฏฺฐสฏฺฐิสหสฺสาธิกานํ สตสหสฺสภิกฺขูนนฺติ อตฺโถฯ ตตฺถาติ ตตฺถ เขเม มิคทาเยฯ ภิกฺขุคณมชฺเฌติ ภิกฺขุคณสฺส มชฺเฌฯ ‘‘ตสฺส ภิกฺขุคณมชฺเฌ’’ติปิ ปาโฐ, ตสฺส ภิกฺขุคณสฺส มชฺเฌติ อตฺโถฯ

ตทา อมฺหากํ โพธิสตฺโต มหิทฺธิโก มหานุภาโว อตุโล นาม นาคราชา หุตฺวา อเนกนาคโกฏิสตสหสฺสปริวาโร หุตฺวา สปริวารสฺส ทสพลสฺส อสมพลสีลสฺส กรุณาสีตลหทยสฺส สกฺการกรณตฺถํ สตฺตรตนมยํ จนฺทมณฺฑลสงฺกาสํ ทฏฺฐพฺพสารมณฺฑํ มณฺฑปํ กาเรตฺวา ตตฺถ นิสีทาเปตฺวา สตฺตาหํ ทิพฺพวิภวานุรูปํ มหาทานํ ทตฺวา สตฺตรตนขจิตํ มหารหํ สุวณฺณมยํ นานามณิชุติวิสรสมุชฺชลํ ปีฐํ ภควโต อทาสิฯ ตทา นํ ปีฐานุโมทนาวสาเน ‘‘อิโต อยํ เอกนวุติกปฺเป พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิฯ เตน วุตฺตํ –

[10]

‘‘อหํ เตน สมเยน, นาคราชา มหิทฺธิโก;

อตุโล นาม นาเมน, ปุญฺญวนฺโต ชุตินฺธโรฯ

[11]

‘‘เนกานํ นาคโกฏีนํ, ปริวาเรตฺวานหํ ตทา;

วชฺชนฺโต ทิพฺพตุริเยหิ, โลกเชฏฺฐํ อุปาคมิํฯ

[12]

‘‘อุปสงฺกมิตฺวา สมฺพุทฺธํ, วิปสฺสิํ โลกนายกํ;

มณิมุตฺตรตนขจิตํ, สพฺพาภรณภูสิตํ;

นิมนฺเตตฺวา ธมฺมราชสฺส, สุวณฺณปีฐมทาสหํฯ

[13]

‘‘โสปิ มํ พุทฺโธ พฺยากาสิ, สงฺฆมชฺเฌ นิสีทิย;

เอกนวุติโต กปฺเป, อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติฯ

[14]

‘‘อหุ กปิลวฺหยา รมฺมา, นิกฺขมิตฺวา ตถาคโต;

ปธานํ ปทหิตฺวาน, กตฺวา ทุกฺกรการิกํฯ

[15]

‘‘อชปาลรุกฺขมูลสฺมิํ, นิสีทิตฺวา ตถาคโต;

ตตฺถ ปายาสํ ปคฺคยฺห, เนรญฺชรมุเปหิติฯ

[16]

‘‘เนรญฺชราย ตีรมฺหิ, ปายาสํ อท โส ชิโน;

ปฏิยตฺตวรมคฺเคน, โพธิมูลมุเปหิติฯ

[17]

‘‘ตโต ปทกฺขิณํ กตฺวา, โพธิมณฺฑํ อนุตฺตโร;

อสฺสตฺถมูเล สมฺโพธิํ, พุชฺฌิสฺสติ มหายโสฯ

[18]

‘‘อิมสฺส ชนิกา มาตา, มายา นาม ภวิสฺสติ;

ปิตา สุทฺโธทโน นาม, อยํ เหสฺสติ โคตโมฯ

[19]

‘‘อนาสวา วีตราคา, สนฺตจิตฺตา สมาหิตา;

โกลิโต อุปติสฺโส จ, อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวกา;

อานนฺโท นามุปฏฺฐาโก, อุปฏฺฐิสฺสติมํ ชินํฯ

[20]

‘‘เขมา อุปฺปลวณฺณา จ, อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวิกา;

อนาสวา วีตราคา, สนฺตจิตฺตา สมาหิตา;

โพธิ ตสฺส ภควโต, อสฺสตฺโถติ ปวุจฺจติ…เป.…ฯ

[23]

‘‘ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, ภิยฺโย จิตฺตํ ปสาทยิํ;

อุตฺตริํ วตมธิฏฺฐาสิํ, ทสปารมิปูริยา’’ติฯ

ตตฺถ ปุญฺญวนฺโตติ ปุญฺญวา, สมุปจิตปุญฺญสญฺจโยติ อตฺโถฯ ชุตินฺธโรติ ปภายุตฺโตฯ เนกานํ นาคโกฏีนนฺติ อเนกาหิ นาคโกฏีหิ, กรณตฺเถ สามิวจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ ปริวาเรตฺวานาติ ภควนฺตํ ปริวาเรตฺวาฯ อหนฺติ อตฺตานํ นิทฺทิสติฯ วชฺชนฺโตติ วาเทนฺโต ตาเฬนฺโตฯ มณิมุตฺตรตนขจิตนฺติ มณิมุตฺตาทีหิ วิวิเธหิ รตเนหิ ขจิตนฺติ อตฺโถฯ สพฺพาภรณภูสิตนฺติ สพฺพาภรเณหิ วาฬรูปาทีหิ รตนมเยหิ มณฺฑิตนฺติ อตฺโถฯ สุวณฺณปีฐนฺติ สุวณฺณมยํ ปีฐํฯ อทาสหนฺติ อทาสิํ อหํฯ

ตสฺส ปน วิปสฺสิสฺส ภควโต พนฺธุมตี นาม นครํ อโหสิฯ พนฺธุมา นาม ราชา ปิตา, พนฺธุมตี นาม มาตา, ขณฺโฑ จ ติสฺโส จ ทฺเว อคฺคสาวกา, อโสโก นามุปฏฺฐาโก, จนฺทา จ จนฺทมิตฺตา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, ปาฏลิรุกฺโข โพธิ, สรีรํ อสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, สรีรปฺปภา สพฺพกาลํ สตฺต โยชนานิ ผริตฺวา อฏฺฐาสิ อสีติวสฺสสหสฺสานิ อายุ, สุตนุ นามสฺส อคฺคมเหสี, สมวฏฺฏกฺขนฺโธ นามสฺส ปุตฺโต, อาชญฺญรเถน นิกฺขมิฯ เตน วุตฺตํ –

[24]

‘‘นครํ พนฺธุมตี นาม, พนฺธุมา นาม ขตฺติโย;

มาตา พนฺธุมตี นาม, วิปสฺสิสฺส มเหสิโนฯ

[29]

‘‘ขณฺโฑ จ ติสฺสนาโม จ, อเหสุํ อคฺคสาวกา;

อโสโก นามุปฏฺฐาโก, วิปสฺสิสฺส มเหสิโนฯ

[30]

‘‘จนฺทา จ จนฺทมิตฺตา จ, อเหสุํ อคฺคสาวิกา;

โพธิ ตสฺส ภควโต, ปาฏลีติ ปวุจฺจติฯ

[32]

‘‘อสีติหตฺถมุพฺเพโธ, วิปสฺสี โลกนายโก;

ปภา นิทฺธาวตี ตสฺส, สมนฺตา สตฺตโยชเนฯ

[33]

‘‘อสีติวสฺสสหสฺสานิ, อายุ พุทฺธสฺส ตาวเท;

ตาวตา ติฏฺฐมาโน โส, ตาเรสิ ชนตํ พหุํฯ

[34]

‘‘พหุเทวมนุสฺสานํ, พนฺธนา ปริโมจยิ;

มคฺคามคฺคญฺจ อาจิกฺขิ, อวเสสปุถุชฺชเนฯ

[35]

‘‘อาโลกํ ทสฺสยิตฺวาน, เทเสตฺวา อมตํ ปทํ;

ชลิตฺวา อคฺคิกฺขนฺโธว, นิพฺพุโต โส สสาวโกฯ

[36]

‘‘อิทฺธิวรํ ปุญฺญวรํ, ลกฺขณญฺจ กุสุมิตํ;

สพฺพํ ตมนฺตรหิตํ, นนุ ริตฺตา สพฺพสงฺขารา’’ติฯ

ตตฺถ พนฺธนาติ เทวมนุสฺเส กามราคสํโยชนาทิพนฺธนา โมเจสิ, วิกาเสสีติ อตฺโถฯ มคฺคามคฺคญฺจ อาจิกฺขีติ ‘‘อมตาธิคมาย อยํ มคฺโค อุจฺเฉทสสฺสตทิฏฺฐิวิรหิตา มชฺฌิมา ปฏิปทา มคฺโค กายกิลมถาทิโก นายํ มคฺโค’’ติ เสสปุถุชฺชเน อาจิกฺขีติ อตฺโถฯ อาโลกํ ทสฺสยิตฺวานาติ มคฺคญาณาโลกํ วิปสฺสนาญาณาโลกญฺจ ทสฺสยิตฺวาฯ ลกฺขณญฺจ กุสุมิตนฺติ จิตฺตลกฺขณาทีหิ ผุลฺลิตํ มณฺฑิตํ ภควโต สรีรนฺติ อตฺโถฯ เสสํ สพฺพตฺถ คาถาสุ อุตฺตานเมวาติฯ

วิปสฺสีพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิโต เอกูนวีสติโม พุทฺธวํโสฯ

22. สิขีพุทฺธวํสวณฺณนา

วิปสฺสิสฺส อปรภาเค อนฺตรหิเต จ ตสฺมิํ กปฺเป ตโต ปรํ เอกูนสฏฺฐิยา กปฺเปสุ พุทฺธา โลเก น อุปฺปชฺชิํสุฯ อปคตพุทฺธาโลโก อโหสิฯ กิเลสเทวปุตฺตมารานํ เอกรชฺชํ อปคตกณฺฏกํ อโหสิฯ อิโต ปน เอกตฺติํสกปฺเป สินิทฺธสุกฺขสารทารุปจิโต ปหูตสปฺปิสิตฺโต นิธูโม สิขี วิย สิขี จ เวสฺสภู จาติ ทฺเว สมฺมาสมฺพุทฺธา โลเก อุปฺปชฺชิํสุฯ ตตฺถ สิขี ปน ภควา ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา กุสลกรณวตี อรุณวตีนคเร ปรมคุณวโต อรุณวโต นาม รญฺโญ อคฺคมเหสิยา รตฺตกนกปฏิพิมฺพรุจิรปฺปภาย ปภาวติยา นาม เทวิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา ทส มาเส วีตินาเมตฺวา นิสภุยฺยาเน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิฯ เนมิตฺติกา ปนสฺส นามํ กโรนฺตา อุณฺหีสสฺส สิขา วิย อุคฺคตตฺตา ‘‘สิขี’’ติ นามมกํสุฯ โส สตฺตวสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิฯ สุจนฺทกสิรีคิริยสนาริวสภ นามกา ตโย ปาสาทา อเหสุํฯ สพฺพกามาเทวิปฺปมุขานิ จตุวีสติ อิตฺถิสหสฺสานิ ปจฺจุปฏฺฐิตานิ อเหสุํฯ

โส จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา สพฺพกามาเทวิยา คุณคณาตุเล อตุเล นาม ปุตฺเต อุปฺปนฺเน หตฺถิยาเนน หตฺถิกฺขนฺธวรคโต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิฯ ตํ สตฺตติปุริสสตสหสฺสานิ อนุปพฺพชิํสุฯ โส เตหิ ปริวุโต อฏฺฐมาสํ ปธานจริยํ จริตฺวา วิสาขปุณฺณมาย คณสงฺคณิกํ ปหาย สุทสฺสนนิคเม ปิยทสฺสีเสฏฺฐิโน ธีตุยา ทินฺนํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา ตรุณขทิรวเน ทิวาวิหารํ วีตินาเมตฺวา อโนมทสฺสินา นาม ตาปเสน ทินฺนา อฏฺฐ กุสติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา ปุณฺฑรีกโพธิํ อุปสงฺกมิฯ ตสฺสา กิร ปุณฺฑรีกโพธิยาปิ ปาฏลิยา ปมาณเมว ปมาณํ อโหสิฯ ตํทิวสเมว โส ปณฺณาสรตนกฺขนฺโธ หุตฺวา อพฺภุคฺคโต, สาขาปิสฺส ปณฺณาสรตนมตฺตาวฯ โส ทิพฺเพหิ คนฺเธหิ ปุปฺเผหิ สญฺฉนฺโน อโหสิฯ น เกวลํ ปุปฺเผเหว, ผเลหิปิ สญฺฉนฺโน อโหสิฯ ตสฺส เอกปสฺสโต ตรุณานิ ผลานิ เอกโต มชฺฌิมานิ เอกโต นาติปกฺกานิ เอกโต ปกฺขิตฺตทิพฺโพชานิ วิย สุรสานิ วณฺณคนฺธรสสมฺปนฺนานิ ตโต ตโต โอลมฺพนฺติฯ